کلیسای زیبای ایاصوفیه، باارزش ترین اثر باقی مانده از دوره بیزانس

ایاصوفیه

کلیسای ایاصوفیه

تاریخچه کلیسای ایاصوفیه

کلیسای اول

در مکان فعلی ایاصوفیا نخست کلیسایی وجود داشت که حالا اثری از آن به جای نمانده‌است. کلیسای اول که به نام کلیسای بزرگ شناخته می‌شد در زمان امپراتوری کنستانتین دوم و به روایتی کنستانتین کبیر، در کنار محلی که قصر شاهنشاهی در یک سو و در سوی دیگرش کلیسای کوچکی به نام حاجی آیرین وجود داشت، ساخته شد. این کلیسای کوچک در طول زمان احداث کلیسای بزرگ محل عبادت مسیحیان بود تا این که ساختمان کلیسای بزرگ به پایان رسید و مورد استفاده قرار گرفت. 

کلیسای دوم

پس از وقوع درگیری عمیق میان ملکه آلیا اودوکسیا همسر آرکادیوس و اسقف قسطنطنیه، یوحنا خریسوستوروس، اسقف در ۲۰ ژوئن ۴۰۴ به تبعید محکوم شد. این کار باعث ایجاد شورشی بزرگ شد که در طول آن کلیسای اول به طور کامل سوزانده شد. پس از آن تئودئوس دوم فرمان ساخت کلیسای دوم را داد. این کلیسا در ۱۰ اکتبر ۴۱۵ میلادی افتتاح شد. در اول ژانویه ۵۳۲ بار دیگر شورشی بزرگ در استانبول میان اشخاص شهر آغاز گردید. دو گروه بزرگ در شهر که به گروه‌های سبز و آبی معروف بودند بین دو گروه خود اعلام صلح نموده و توجه خود را به سوی حکومت و به هم زدن ثبات آن معطوف نمودند. این دو گروه زندانیان را آزاد نمودند.

بعد آن‌ها آغاز به آتش زدن اماکن و بناها نمودند گویی این شهر، شهر آن‌ها نبوده و سرزمین بیگانه‌ای را تصرف نموده باشند. 

بعضی از سنگ‌های مرمر کلیسای دوم در طول زمان آتش‌سوزی و خرابی کلیسا از بین نرفته و هنوز نیز وجود دارند و از ان جمله مجسمه دوازده بره نماد دوازده حواری حالا در حیاط موزه ایاصوفیه به نمایش گذارده شده‌اند. خاکبرداری جهت کشف اثرهای دیگر باقی‌مانده از کلیسای دوم به دلیل صدمه های احتمالی به ساختمان کنونی بعد از ۱۹۳۵ دیگر انجام نشد.

کلیسای ایاصوفیه

کلیسای سوم (ساختمان فعلی ایاصوفیه)

در ۲۳ فوریه سال ۵۳۲ میلادی، فقط چند روز پس از نابودی کلیسای دوم، ژوستینین یکم تصمیم به ساخت کلیسای سوم که بزرگتر و با عظمت تر بود گرفت. ژوستینین یکم، فیزیکدان معروف ایسیدور میلتوس و ریاضیدان معروف آن زمان آنتمیوس ترالس را برای نقشه‌کشی و رهبری بنای کلیسای سوم انتخاب نمود. هرچند آنتمیوس در سال اول ساخت درگذشت.

برای ساخت ایا صوفیا یا کلیسای سوم، ژوستینین فرمان وارد کردن خوبترین مصالح از سراسر امپراتوری را داد. این شامل ستون‌های Hellenistic از معبد آرتمیس، سنگ‌های خیلی بزرگ از مناطق دورافتاده، سنگ آذرین (Porplyry) از مصر، مرمرهای سبز از تسالی، سنگ‌های سیاه از منطقه بسفر و سنگ‌های زرد از سوریه می‌باشد.

برای ساخت کلیسای سوم بیش از ۱۰۰۰۰ نفر در طول ساخت کار می‌نمودند. حتی از همان ابتدا نیز، دانشمندان این را به عنوان بزرگترین پروژه مهندسی زمان خود که نشان دهنده خلاقیت و توانائی‌های خیلی بالای متخصصین و معمارانی آن دوره بود تشخیص دادند. به نظر می‌رسد معماران جهت پوشش دادن فضای خیلی بزرگ روی ساختمان از نظریه هرون اسکندرانی برای ساختن گنبد استفاده نموده باشند.

فرمانروا به همراه اسقف اوتیخیوس در ۲۷ دسامبر ۵۳۷ کلیسا را در مراسمی با شکوه افتتاح نمودند. ضروری است ذکر شود که قسمت بزرگی از موزائیک کاری داخل کلیسا هم در زمان حکومت امپراتور ژوستین دوم انجام شد که میان سال‌های ۵۷۸ – ۵۶۵ میلادی بود.

زلزله‌های مهلکی در ماه اوت ۵۵۳ و دیگری در دسامبر ۵۵۷ باعث به وجود امدن ترک‌های بزرگی در سقف گنبد اصلی و نیمه گنبد بخش شرقی ساختمان شد و در آخر گنبد اصلی در زمین لرزه ۷ می ۵۵۸ کاملاً فرو ریخت که ریزش آن همین طور باعث نابودی محراب شد.

امپراتور فوراً فرمان بازسازی دوباره گنبد داد. این بار از مواد سبکتری استفاده نمود و همین طور گنبد را به اندازه ۲۵/۶ متر (در حدود ۵/۲۰ متر) بالاتر برد که این ساخت هنوز باقی‌مانده و برای همین ارتفاع گنبد ۶/۵۵ متر در حال حاضر است. ایا صوفیا از آن به بعد محل پرستش ارتدوکس‌های قسطنطنیه و همین طور مکان برگزاری مراسم امپراتوری مثل تاجگذاری‌ها شد.

در سال ۷۲۶ لئون سوم دستوراتی برای غیرقانونی بودن ستایش و نیایش عکس ها صادر نمود و فرمان داد که ارتش او همه شمایل‌های مذهبی را نابود نماید. در این زمان همه عکس ها و مجسمه‌های موجود در کلیسا ایا صوفیا نابود یا به محل دیگری منتقل شدند. این موضوع تا پایان دوران شمایل شکنی، به جز دوران کوتاه حکومت ملکه ایرن ادامه داشت.

عکس های کلیسای ایاصوفیه

در زمان حکومت امپراتور تئوفیلوس میان سال‌های ۸۲۹ تا ۸۴۲ که شدیداً تحت تأثیر هنرهای اسلامی بود، دستور نصب در نقره‌ای با نماد حک شده خود بر آن را در ورودی جنوبی کلیسا صادر نمود. در سال ۸۵۹ بار دیگر کلیسا در نتیجه آتش‌سوزی بزرگی دچار خسارت شد و سپس در ژانویه ۸۶۹ زمین لرزه دیگری سبب سقوط نیمه گنبد موجود در ایا صوفیا شد. امپراتور باسیلیوس یکم هم فرمان بازسازی دوباره آن را داد.

پس از زمین لرزه بزرگ ۲۵ اکتبر ۹۸۹ که این بار باعث فروریختن گنبد بزرگ ایا صوفیا شد، باسیلیوس دوم ایا صوفیا را در طول شش سال ترمیم کامل نمود و کلیسا بار دیگر در ۱۳ می ۹۹۴ افتتاح شد.

پس از تسخیر قسطنطنیه در پایان جنگ صلیبی چهارم، ایا صوفیا مورد تجاوز و بی حرمتی مسیحیان لاتین قرار گرفت، بسیاری از یادگارهای باستانی و اثرهای مقدس مثل سنگ قبر عیسی مسیح، عکس شیردهی مریم عذرا، کفن عیسی مسیح، کالبد بعضی از بزرگان مسیحی دفن شده در ایا صوفیا دزدیده شده و به کلیساهای غرب فرستاده شدند. این اثرهای هنوز هم در بعضی موزه‌های غرب نگهداشتن می‌شوند. در طول تصرف قسطنطنیه توسط لاتین‌ها بین سال‌های ۱۲۰۴ تا ۱۲۶۱ ایا صوفیا تبدیل به کلیسای کاتولیک‌های رم شد.

در سال ۱۳۱۷ امپراتور آندرونیکوس دوم دستور ساختن ۴ مجرای جدید در سمت شرقی و شمالی کلیسا را داد. پس از بروز ترک‌های جدید ازبرای زلزله اکتبر ۱۳۴۴، بعضی از قسمت‌های کلیسا در ۱۹ می۱۳۴۶ فرو ریختند. پس از آن تا سال ۱۳۵۴ کلیسا بسته باقی‌ماند تا این که معماران اهل آستراس و پرالتا مرمت آن را آغاز نمودند.

معماری کلیسای ایاصوفیه

تبدیل شدن به مسجد

در آن سال 1453 امپراتوری بیزانس با سقوط قسطنطنیه به وسیله ی سربازان محمد دوم، سلطان امپراتوری عثمانی، تمام شد. در سال 1453 ایا صوفیه رو به خرابی رفته بود. با این وجود، این کلیسا ی جامع اثر عمیقی بر فرمانرواهای عثمان گذاشت و آن ها تصمیم به تبدیل آن به مسجد گرفتند.

در پایان، بیرون کلیسا چهار مناره قرار داده شد که این چهار مناره ی نازک مداد مثل زیادتر از 60 متر ارتفاع دارند و از جمله ی بلندترین مناره های ساخته شده هستند.

مسجد ایاصوفیا

تمثال های مذهبی ایاصوفیه

در داخل بنا هم تغییراتی انجام گرفت. پس از پیروزی عثمانیان، به جز Theotokos (عکس مریم باکره و مسیح خردسال) موزاییک ها زیر رنگ آمیزی زرد پنهان شدند. همین طور، مونوگرام چهار خلیفه روی ستون های اطراف برآمدگی شرقی کلیسا و ورودی سالن اصلی قرار داده شدند.

سبک ایا صوفیه، به خصوص گنبد آن، روی معماری عثمانی اثر گذاشت که این اثر زیادتر از همه در توسعه ی مسجد سلطان احمد، ساخته شده در قرن 17 در استانبول، دیده می گردد.

موزه ی حال حاضر

در سال 1934 دولت ترکیه ایا صوفیه را سکولاریته و به موزه تبدیل نمود. مجلس وزرای ترکیه اعلام نمود که تبدیل مسجد ایا صوفیه به موزه، به دلیل ارزش تاریخی این ساخت که اثری هنری با معماری بی مثل است، همه جهان شرق را خشنود خواهد نمود و باعث می گردد انسان به سطح جدیدی از دانش دست پیدا نماید.

تعمیر، بازسازی و تحقیق در مورد این بنا تا به امروز ادامه دارد و ایا صوفیه از جاذبه های توریستی مهم در استانبول محسوب می گردد. این مکان هم در گذشته و هم امروزه، قسمتی از تار و پود فرهنگی این شهر بوده است.

این اثر از ده ها کشور و شهر عتیقه اثر دارد و تاریخ تصویری بیش از 15 قرن است و از هر دوره مثلا جنگ های صلیبی یا ترکی اسلامی نشانه هایی دارد و در آن فرهنگ اسلامی و مسیحی در هم آمیخته و با گنبد شاهکار آن بیننده را غرق در نور و آرامش می نماید و هنوز که هنوز است در مورد اسرار آن کتاب ها نوشته می گردد.

مسجد ایاصوفیه استانبول

قسمت های قابل توجه در ایاصوفیه

جایگاه مخصوص همسر امپراتور

لژ ویژه ملکه در مرکز محوطه ی طبقه ی بالا یا همان گالری، قرار گرفته است. ملکه و خانمها درباری از این لژ نظاره گر مراسم طبقه ی پایین بودند. یک سنگ سبز مدور مکانی که جایگاه ملکه در آن قرار گرفته بود را نشان می دهد.

جایگاه مخصوص همسر امپراتور در ایاصوفیه

کوزه های تطهیر

دو کوزه ی تطهیر خیلی بزرگ در زمان سلطنت سلطان مراد سوم از پرگامون به مسجد ایاصوفیه آورده شدند. این کوزه ها که مربوط به دوره ی تاریخی یونان باستان هستند، از بلوک های مرمر یکپارچه تراشیده شده اند.

کوزه های تطهیر ایاصوفیه

در مرمری

در مرمری داخل ایا صوفیه در جنوب طبقه ی بالا یا همان گالری قرار گرفته است. این در به وسیله شرکت کنندگان در مناظره های مذهبی مورد استفاده قرار می گرفت. این اشخاص از این در به اتاق جلسات رفت و آمد می نمودند.

در مرمری ایاصوفیه

ستون آرزو

در شمال غربی ساختمان ستونی قرار دارد که در میان آن سوراخی با ورقه های برنزی پوشیده شده است. این ستون نام های گوناگونی مثل ستون خیس، ستون آرزو، ستون تعریق و ستون گریان دارد. گفته می گردد که در صورت لمس کردن، ستون مرطوب می گردد و قدرت های ماوراء طبیعه دارد. طبق افسانه ستون، از هنگامی که گرگوریِ معجزه گر در سال 1200 نزدیک آن آمد، مرطوب است. اعتقاد بر این است که لمس کردن ستون باعث مداوای بیماران می گردد.

ستون آرزوها در ایاصوفیه

درهای ایاصوفیه

در مسجد ایاصوفیه استانبول درهای ورودی گوناگونی وجود دارد:

در مرمین

این در، سمت جنوبی مسجد که ویژه مراسمات تشریفاتی بود، قرار دارد. روی آن نقش های مختلفی دیده می گردد. یکی از لنگه های آن نشان دهنده بهشت و دیگری نشان دهنده جهنم است.

باب همایون

بزرگترین در مسجد است، که برای وارد شدن امپراتور و همراهانشان مورد استفاده قرار می گرفته و ۷ متر طول دارد. در ساخت آن از چوب بلوط و برنز استفاده شده است.

در های ایاصوفیه

نقاشی های موزه ایاصوفیه

درون موزه مسجد ایاصوفیه تعداد بسیاری نقاشی های دیواری با مضمون مذهبی وجود دارد که نشانگر هنر دوران بیزانس و تاریخ دیرینه این ساخت است. زیادتر این نقاشی های مذهبی که با موزاییک کاری همراه است در خصوص عیسی مسیح، حواریون و اعتقادات مسیحیت است و از زیبایی و جذابیت مخصوصی برخوردارند. بعضی از این نقاشی ها زمانی که کلیسا به مسجد تبدیل شد از بین رفتند اما بعضی هنوز باقی ماندند و زمانی که مسجد به موزه تبدیل شد مجددا پیدا شدند. 

موزاییک های ایاصوفیه

موزاییک های ایاصوفیه

موزاییک سونو: این موزاییک که در سالن جنوبی ایاصوفیه قرار گرفته است، نشانگر عکس مریم مقدس و حضرت مسیح است. قدمت این موزاییک در حدود 1100 سال تخمین زده می گردد، همین طور این را بدانید که موزاییک سونو در طول بازسازی قرن 19 میلادی، کشف شده است.

موزاییک مسیح: معروف ترین موزاییک موجود در ایاصوفیه را میتوان موزاییک مسیح دانست، بر روی این موزاییک تصویری اندوهگین از مسیح و لئوی ششم دیده می گردد. در این عکس مسیح دستان خود را بالا برده و در دست چپ او کتاب انجیل قرار گرفته است، این نوع عکس ها مسیح در هنر بیزانس به عنوان “پانکراتور” شناخته می گردد.

موزاییک محراب: در بین گنبد موجود در محراب ایاصوفیه تصویری دیگر از مریم مقدس و مسیح دیده می گردد که در ارتفاع 50 متری قرار گرفته است. تاریخچه این موزاییک مربوط به قرن 9 میلادی است.

موزاییک دو فرشته: بر روی قسمت راست و چپ محراب، عکس دو فرشته میکائیل و جبرئیل دیده می گردد، این موزاییک مربوط به قرن 9 میلادی است، که امروزه فقط قسمتی از آن به جا مانده است.

موزاییک ترکیب دسیسی: بر روی این موزاییک عکس حضرت مسیح، حضرت یحیی و همین طور مریم مقدس دیده می گردد. تاریخچه نقاشی موجود بر روی این موزاییک از قرن 13 میلادی است.

موزاییک اسقف: عکس ها اسقف های اعظم در دوران گوناگون بر روی سقف ورودی غربی ایاصوفیه وجود دارد. قدمت این نقاشی ها به قرن 9 و 10 بر می گردد، امروزه قسمت های بسیاری از نقاشی های اسقف از بین رفته است.

موزاییک زوئه: بر روی این موزاییک نقاشی کنستانتین نهم و زوئه و مسیح دیده می گردد، این نقاشی نیز به سبک پانکراتور است.

موزاییک کمننوس: بر روی این موزاییک عکس مریم مقدس و مسیح در بین اشرافیان روم شرقی دیده می گردد. از علل اصلی وجود این موزاییک در ایاصوفیه را میتوان کمک مالی ژان دوم برای ترمیم ایاصوفیه دانست.

موزایک امضا: در ورودی اصلی ایاصوفیه موزاییکی طلایی رنگ وجود دارد که در حقیقت امضاء و مهر سلطان عبدالمجید است، این فرد فرمان ترمیم ایاصوفیه را در قرن 19 میلادی صادر نموده است.

منبع : بیتوته